رویت هلال ماه؛ دغدغه تاريخي منجمان و علماي اسلامي

میراث خبر، گروه فرهنگ، شراگیم امینی _ ديدن ماه در پايان ماه مبارك رمضان از آنجا مهم است كه در اولين روز ماه شوال عيد فطر گرفتن روزه براي مسلمانان حرام است. براي همين مسلمانان بايد بدانند كه ماه مبارك رمضان دقيقا در چه روزي پايان مي‌يابد. رويت هلال ماه علامتي است براي پايان يافتن ماه‌هاي قمري و آغاز ماه نو. از اين جهت است كه مسلمانان براي رويت ماه ارزش بسياري قائل هستند و در اين باره فعاليت‌هاي بسياري انجام داده‌اند.
آغاز و پایان هر ماه قمری با رویت هلال ماه مشخص می‌شود. به دلیل آن که ستاره شناسان یونانی در این زمینه اهمیتی قایل نمی‌شدند و فعالیتی نداشتند، همواره در بین دانشمندان مسلمان رویت هلال ماه از مهم‌ترین شاخه‌های نجوم رصدی بوده است.
زمان‌بندی سال قمری بر حسب ماه است به اين ترتيب که هر یک بار گردش ماه به دور زمین، برابر است با یک روز زمینی. در زمان بندی سال قمری آن هنگام که خورشید غروب می‌کند روز به پایان رسیده است و از غروب خورشید تا غروب خورشید در فردای آن روز، روز بعد است. در حالی که روز، در زمان بندی سالانه خورشیدی از ساعت 24 تا ساعت 24 فردای آن روز قلمداد می‌شود. به همین دلیل تعداد روزهای سال قمری بین 9 تا 12 روز از سال خورشیدی کمتر است و جلوتر از سال خورشیدی است.
مسلمانان از هر فرقه‌ای بنا بر ماه قمری به روزه‌داری می‌پردازند و چه در عربستان و چه در آمریکا و خاور دور ماه رمضان را بر حسب ماه قمری آغاز مي‌كنند. اصولا تقویم قمری قراردادی نیست و براساس رویت هلال ماه است ولی تقویم خورشیدی قراردادی و از پیش تعیین شده است. ماه خورشیدی با روز اما ماه قمری با شب آغاز می‌شود. در سال خورشیدی ماه از رویت هلال تا رویت هلال بعدی حساب می‌شود اما در سال قمری ماه از ماه نو تا ماه نو بعد محاسبه می‌شود.
از آن هنگامی که روزه با ترویج اسلام بر مردمان سرزمین عربستان واجب شد تا گسترش اسلام به کشورهای همجوار و امروزه که بیش از یک میلیارد مسلمان در سراسر جهان زندگی می‌کنند همواره بحث چگونگی اعلام ماه رمضان وجود داشته است. برای اعلام ماه جدید قمری منجمان به شکار هلال ماه می‌روند و آنگاه که هلال ماه را دیدند، ماه جدید قمری آغاز می‌شود.
در تاریخ علوم اسلامی همواره تشخیص روز اول و روز آخر ماه رمضان از بحث‌های جدی دانشمندان علوم اسلامی بوده است. برای به دست آوردن زمان دقیق رویت هلال ماه، عوامل موثری همچون موقعیت ماه در مدارش نسبت به زمین، موقعیت ماه و خورشید نسبت به افق ناظر، میزان توقف (مکث) ماه پس از غروب خورشید، میزان درخشندگی هلال ماه و چندین عامل دیگر به همراه شرایط جوی را بررسی می‌کردند. سنجش این عوامل باعث به وجود آمدن ضوابط مشترک و همچنین متفاوتی در بین منجمان مسلمان در زمینه رویت هلال ماه شد. آنها مشخصات ماه و خورشید را در شامگاه 29 و 30 ماه قمری بررسی می‌کردند و با تجزیه و تحلیل داده‌ها ضوابط رویت هلال ماه را اعلام می‌کردند. ضوابط اعلام شده هر کدام از منجمان به نتایجی می‌رسید که این نتایج در بین برخی منجمان مشترک و برخی دیگر تا حدی متفاوت بوده است. این نکته چنان داراي اهمیت است که ارایه این ضوابط حکم قطعی در اعلام دقیق ماه قمری به خصوص ماه رمضان نبوده است.
راه‌های اثبات اولین روز و آخرین روز ماه رمضان از دیدگاه شرع چند چیز بوده که هم اکنون نیز همین طور است:
1- انسان خود هلال ماه را دیده باشد.
2- تعدادی انسان عادل که می توان بر سخنان آنان یقین پیدا کرد هلال ماه را دیده باشند.
3- سی روز از اول ماه شعبان گذشته باشد که به واسطه آن، اول ماه رمضان ثابت می‌شود و اگر سی روز از رمضان بگذرد که به واسطه آن، اول ماه شوال ثابت می‌شود.
4- حاکم شرع یا خلیفه مسلمین آن شهر یا سرزمین حکم کند که ماه رمضان شروع شده است یا ماه رمضان تمام شده و عید فطر است.
نظر فقها چه در گذشته و چه در حال در بحث رویت هلال متفاوت است و در این زمینه همیشه مسلمانان را به مراجع دینی خود رجوع می‌داده‌اند.
آن چه مسلم است حکمی که در گذشته بین اکثر ممالک اسلامی رواج داشته، دیده شدن هلال ماه نو با چشم بوده است و در هر شهری که دانشمندان و عالمان هلال نازک ماه را می‌دیدند ماه رمضان آغاز می‌شد.
برای اطلاع بیشتر باید بگوییم که مراحل شکل گیری ماه از لحاظ ظاهری در آسمان به چهار قسمت ماه نو، تربیع اول (ماه به صورت نیمه است)، تربیع دوم (ماه پس از اینکه یک بار به صورت کامل در آمده است دوباره به حالت نیمه در می‌آید) و ماه بدر است. در حالت ماه بدر، ماه دیگر دیده نمی‌شود و در حقیقت ماه قمری به پایان می‌رسد تا ماه نوي بعدی که نشان آغاز ماه جدید قمری است. همیشه لحظه دیدار ماه از شرق و لحظه وداع از سمت غرب است.

ضوابط رويت هلال ماه در ميان منجمان هندی
این ضابطه را منسوب به ریاضی‌دان و منجم بزرگ ایرانی خوارزمی (نیمه دوم قرن دوم و نیمه اول قرن سوم) می دانند. این ضابطه که ساده ترین و ابتدایی‌ترین ضابطه است از نجوم هندی وارد نجوم اسلامی شده است. براساس این ضابطه برای رویت هلال ماه بایستی اختلاف زمان غروب ماه با خورشید (مکث ماه) بزرگ تر یا مساوی 12 درجه روی استوای سماوی باشد.
مكث ماه از زمان غروب خورشید تا زمان غروب ماه است.
هر یک درجه روی استوای سماوی معادل 4 دقیقه زمانی است. براساس ضابطه هندي ماه باید حداقل 48 دقیقه پس از خورشید غروب کند تا روشنایی خورشید به حد کافی از بین برود تا بتوان هلال ماه را رویت کرد. ماه همیشه 12 ساعت در آسمان است اما زمان بودن آن در روزهای مختلف، متفاوت است.

ضابطه بتانی
اخترشناسی از شهر �رقه� که امروزه در کشور سوریه قرار دارد با نام نتانی (اواخر قرن سوم) ضابطه‌ای را مطرح کرده است که بر مبنای دو عامل اختلاف طول دایرت البروجی (طول سماوی) ماه با خورشید و اختلاف زمان غروب ماه و خورشید (مکث ماه) است. بنا به اين ضابطه باید اختلاف طول دایرت البروجی ماه با خورشید دست کم 3/31 درجه و مکث ماه 6/105 (3/43) باشد. فاصله ماه از زمین و شرایط جوی در این رابطه تاثیرگذار است.

ضابطه حبش حاسب
حبش حاسب (حدود 240 هجری) اخترشناس ایرانی ضابطه‌ای را بر مبنای انحطاط (ارتفاع منفی) خورشید در زمان غروب ماه مطرح کرد که به زاویه انحطاط مشهور است. بر این اساس اگر کمانی از مرکز قرص خورشید بر صفحه افق عمود شود، اندازه زاویه‌ای این کمان انحطاط خورشید را نشان می‌دهد. می‌توان اندازه این کمان را برای لحظه غروب ماه محاسبه کرد. بر اساس ضابطه حبش حاسب اگر در زمان غروب ماه، انحطاط خورشید 10 درجه یا بیشتر باشد، رویت هلال ماه ممکن است. حاسب برای رویت هلال به عامل تاریکی آسمان پس از غروب خورشید توجه ویژه‌ای داشت.

ضابطه یعقوب بن طارق
یعقوب بن طارق (قرن دوم هجري قمري) برای نخستین بار ضابطه‌ای را بیان کرد که تنها به یک عامل مکث ماه بسنده نمی‌کرد. ضابطه طارق، ضابطه‌ای ترکیبی بود که براساس آن برای رویت هلال ماه باید یکی از دو مساله زیر رخ بدهد:
1- مکث ماه بیشتر یا مساوی 12 درجه و فاصله زاویه‌ای ماه از خورشید بیشتر یا مساوی 25/11 باشد.
2- مکث ماه بیشتر یا مساوی 10 درجه و فاصله زاویه‌ای ماه از خورشید بیشتر یا مساوی 15 درجه ( معادل یک ساعت زمانی) باشد.

ضابطه ابن یونس
ابن یونس (اواخر قرن چهارم) اخترشناس مشهور مصری ضابطه جالب توجهي را در زمینه رویت هلال مطرح کرده است. ابن یونس صاحب حکمی است که تنها نیمی از آن به دست ما رسیده است.
ابن یونس ضابطه‌ای را براساس ترکیبی از مشخصه‌های فاصله زاویه‌ای ماه از خورشید (جدایی)، مکث ماه و سرعت زاویه‌ای ماه در یک شبانه روز تنظیم کرده است. سرعت زاویه‌ای، اندازه زاویه‌ای کمانی است که ماه در طی یک شبانه روز طی می‌کند. سرعت زاویه‌ای ماه به دلیل تغییر فاصله ماه از زمین، تغییر می‌کند. سرعت زاویه‌ای ماه در طول دایرت البروجی در نزدیک‌ترین فاصله به زمین در حدود 5/14 درجه و در دورترین فاصله از زمین به حدود 11 درجه می‌رسد.
در دو حالت که جدایی زاویه ماه یکسان باشد، هر چه ماه به حضیض نزدیک تر باشد ضخامت زاویه ای آن بزرگ تر و هلال ماه درخشان تر دیده می شود.

ضابطه خازنی
مجموعه‌ای از ضابطه‌های ترکیبی خازنی در اوایل قرن ششم هجري قمري (حدود 510 هجري قمري) در زیج معتبر سنجری نقل شده است. بنا به گفته پروفسور کندی هیچ زیج دیگری به اندازه این زیج درباره رویت هلال ماه به بحث نپرداخته است.
زيج مجموعه‌ای از جدول‌های عددی و روش‌های محاسباتی نجومی است.
خازنی در محاسباتش به تمامی پنج شاخص اصلی کاملا توجه داشت و معتقد بر این بود که برای رویت هلال باید تمام مشخصه‌ها، مساوی یا بزرگتر از مقادیر ذکر شده توسط دیگر منجمان باشد. ضابطه خازنی بر اساس موقعیت ماه نسبت به زمین در حضیض یا اوج (دورترین و نزديك‌ترين فاصله) تغییر می‌کند. در ضابطه خازنی مقدار اول هر قوس (درجه) مربوط به حضیض و مقدار دوم مربوط به اوج است.

ضابطه خواجه نصیرالدین طوسی
ضابطه �بعد سوی - بعد معدل� متعلق به خواجه نصیرالدین طوسی (حدود 640 هجري قمري) است که در زیج ایلخانی آمده است. بعد معدل اندکی کمتر از مکث واقعی ماه است.
این ضابطه بسیار شبیه ضابطه بتانی است، اما تفاوت‌هایی میان آنها وجود دارد. در این ضابطه برای اختلاف طول دایرة البروجی ماه با خورشید عبارت �بعد سوی� و برای مکث ماه عبارت �بعد معدل� به کار رفته است. روش محاسباتی بعد معدل در سه زیج ایلخانی، الغ بیک و بهادر خانی با روش محاسبه زمان معدل النهار در زیج صابی متفاوت است.

منبع: حمیدرضا گیاهی یزدی (نمودارهای محاسباتی و رصدی ضابطه های رویت هلال ماه در نجوم دوره اسلامی) سومین کنفرانس تاریخ ریاضیات ایران، بندرعباس، 1378.

معانی تعدادی از اصطلاحات و تعاریف:
1 درجه: 4 دقیقه زمانی
15 درجه: یک ساعت زمانی
360 درجه: یک شبانه روز (24 ساعت)
مکث ماه: از زمان غروب خورشید تا زمان غروب ماه را می گوید.
اوج: دورترین فاصله
حضیض: نزدیک ترین فاصله
انحطاط: ارتفاع منفی
فاصله یا زاویه جدایی: میزان فاصله دو جرم به طور مثال ماه و خورشید برحسب درجه
زاویه حرکت: میزان درجه زاویه سمت حرکت جرم
سمت: جهت
سن ماه: سن ماه از لحظه ماه نو تا لحظه رصد هلال بر حسب ساعت
تثلیث: 120 درجه دایره
طول دایرت البروج: طول سماوی
زیج: مجموعه ای از جدول های عددی و روش های محاسباتی نجومی
بهت: سرعت زاویه ای ماه روی دایرت البروج
آنومال (خاصه): زاویه اوج ماه زمین
بعد معدل: بعد معدل اندکی کمتر از مکث واقعی ماه است